lcp

Cỏ Xước: Đặc điểm, công dụng và cách dùng hiệu quả


Cỏ xước hay còn được gọi là Nam Ngưu Tất, Thổ Ngưu Tất, Ngưu Tất Nam, Bách Bội, Ngưu Kinh, Hồng Ngưu Tất, Ngưu Tịnh, Nhả Khoanh Ngù, Cỏ Nhả Lìn Ngu, Hà Ngù,... thuộc họ Rau dền với danh pháp khoa học là Amaranthaceae. Trong y học, Cỏ xước có tác dụng làm giảm đau nhức xương khớp và điều trị sỏi thận, thanh nhiệt, lợi tiểu rất hiệu quả.

Mặc dù là một loại thảo dược được sử dụng trong rất nhiều bài thuốc điều trị bệnh của y học cổ truyền từ hàng trăm năm về trước, tuy nhiên, việc dùng Cỏ xước sai cách hoặc không đúng liều lượng có thể gây ra các tác dụng không mong muốn. Vì vậy, để tìm hiểu rõ hơn về những đặc tính của cây Cỏ xước cũng như tác dụng, cách dùng, lưu ý, hãy cùng Medigo đọc thêm trong bài viết dưới đây.

Thông tin chung

  • Tên tiếng Việt: Cây cỏ xước, Nam Ngưu Tất, Thổ Ngưu Tất, Ngưu Tất Nam, Bách Bội, Ngưu Kinh, Hồng Ngưu Tất, Ngưu Tịnh, Nhả Khoanh Ngù, Cỏ Nhả Lìn Ngu, Hà Ngù.
  • Tên khoa học: Achyranthes aspera L.
  • Họ: Rau dền - Amaranthaceae.
  • Công dụng: giảm đau nhức xương khớp và điều trị sỏi thận, thanh nhiệt, lợi tiểu rất hiệu quả.

Mô tả cây Cỏ xước

Cây Cỏ xước là một loài thực vật thân thảo, mảnh, hơi vuông, sống nhiều năm. Cây có chiều cao dao động từ 1 – 2 m, có lông mềm bao phủ quanh thân. Rễ màu vàng, hình trụ dài, khá nhỏ, bé dần từ cổ rễ đến chóp rễ, đường kính chừng 2 - 5 mm, dài 20 cm. Mặt ngoài màu nâu nhạt, nhẵn đôi khi hơi nhăn, có vết sần của rễ con.

Lá mọc đối, nhọn ở đầu, kích thước khoảng 2 – 4 cm bề ngang và 5 – 12 cm chiều dài. Trên lá có phiến hình trứng, mọc đối, mép nguyên lượn sóng, có cuống nhỏ.

Hoa mọc thành cụm, chiều dài cả chùm bông khoảng 20 – 30 cm. Hoa nhỏ, đều, lưỡng tính, mẫu 5, không có cánh hoa, có 1 lá bắc và 2 lá bắc con. Lá bắc rải rác có lông dài màu trắng, một gân dọc nổi rõ ở giữa. Bông hoa có thể phát triển từ kẽ lá hoặc ngay đầu cành. Lá đài 5, hơi không đều, rời, hình bầu dục thuôn nhọn. Nhị 5, nhị lép có nhiều tua viền ở đầu. Bầu hình trụ.

Quả dạng quả nang, dài 2 - 3 mm, màu nâu, có thành mỏng dính vào hạt. Lá bắc nhọn giống gai, dễ bám vào vật khác như quần áo. Hạt hình trứng nhỏ và dài, dày 1 mm.

Phân bố, thu hoạch và chế biến

Phân bố: Loại thảo dược này được tìm thấy ở hầu hết các nước châu Á, châu Phi như Việt Nam, Nhật Bản, Lào, Triều Tiên, Ấn Độ, Nepal, Philippines, Indonesia,…

Cây thuốc thường mọc ở các sườn đồi, ven bờ sông, ven đường, nương rẫy, ưa sinh trưởng tại nơi có đủ ánh sáng và đất có nhiều dinh dưỡng, ẩm.

Cây cỏ xước được tìm thấy ở Việt Nam chủ yếu là giống cỏ xước lông trắng, mọc hoang ở nhiều nơi khác nhau, chỉ cần có đầy đủ ánh sáng và dưỡng chất. Nhiều nhất là những địa phương có khí hậu thuận lợi như Lào Cai, Vĩnh Phúc, Sơn La, Lai Châu,…

Thu hoạch và chế biến: Cây mọc hàng năm, phát triển mạnh từ tháng 2 đến tháng 10 hàng năm. Thu hoạch quanh năm. Cả cây được đem về rửa sạch, cắt riêng phần rễ, thân , lá, thái mỏng rồi đem phơi hoặc sấy khô.

Trường hợp chỉ thu hoạch rễ, vụ thu hoạch chủ yếu là vào mùa đông. Lúc này thân và lá đang héo khô và rễ đã phình to. Rễ cây được đào lên, cắt bỏ rễ nhỏ. Phơi rễ cho đến khi vỏ ngoài nhăn lại rồi hun khói vài lần với lưu huỳnh. Cuối cùng, cắt bỏ phần đầu nhọn của rễ, thái lát mỏng, phơi khô.

Bộ phận sử dụng của Cỏ xước

Bộ phận sử dụng làm thuốc là thân, lá và rễ cây. Người ta thường đào cả cây đem về rửa sạch, hong khô và cắt khúc nhỏ. Sử dụng cây Cỏ xước sẽ giúp cho cơ thể tăng bài thải chất độc, lọc thận, lợi tiểu. Đặc biệt, trà làm từ cỏ xước rất dễ sử dụng, thơm ngon bổ dưỡng, tăng cường sức đề kháng cho người bệnh.

Toàn cây, đặc biệt là thân và rễ được sử dụng làm thuốc.

Thành phần hóa học

Cây Cỏ xước có rất nhiều chất dinh dưỡng. Rễ Cỏ xước chứa hoạt chất saponin. Ngoài ra còn có ecdysteron, achiranthin, glucose, galactose và muối kali. Saponin là hợp chất có nhiều trong rau và thảo dược, tác dụng chính của saponin là làm giảm cholesterol, giảm nguy cơ ung thư, tăng cường sức đề kháng của hệ miễn dịch và đóng vai trò như một chất chống oxy hóa.

Tác dụng của Cỏ xước

Theo y học cổ truyền

Vị đắng, chua, trung tính, không độc.

Kinh lạc đi vào kinh lạc thận và thận.

Công hiệu: Thanh nhiệt giải độc, bồi bổ cơ thể. Ngoài ra, Cỏ xước còn có khả năng tiêu viêm, bồi bổ khí huyết, giảm đau nhức xương khớp, chống xơ vữa động mạch…

Theo y học hiện đại

Tăng tổng hợp protein trong cơ thể.

Thí nghiệm trên ếch cho thấy dịch chiết cồn của cỏ xước ức chế tim ếch, làm giãn mạch, do đó có tác dụng hạ huyết áp. Ngoài ra, hoạt chất ecdysterone có trong châu chấu cũng thể hiện rõ đặc tính khử chất béo và glucose.

Hoạt chất saponin trong thuốc nam có tác dụng kích thích sự co bóp của cơ trơn tử cung.

Thành phần ecdysterone là chất chống thụ thai, ảnh hưởng đến sinh sản

Chống viêm, giảm đau, tăng cường hệ thống miễn dịch của con người.

Liều lượng và cách dùng Cỏ xước

Cỏ xước có thể được sử dụng theo nhiều cách khác nhau tùy theo mục đích sử dụng và từng loại thuốc. Thuốc thường được dùng dưới dạng thuốc hoặc tươi bôi ngoài da, ngâm rượu. Nó là một loại thuốc thảo dược không độc hại.

Liều dùng:

  • Dạng đắp ngoài da: Không kể liều lượng.
  • Dạng thuốc sắc: 12-40g.

Bài thuốc chữa bệnh từ Cỏ xước

Điều trị hỗ trợ bệnh thấp khớp:

Rễ cỏ tranh 40g, Hà thủ ô 28g, Thổ phục linh 20g, Cỏ nhọ nồi 16g, Ngải cứu 12g, Thương nhĩ tử 12g. Sắc đặc sắc uống ngày 1 thang, uống liên tục 7 - 10 ngày.

Hoặc Cỏ xước, Thân vòi voi, Kim ngân hoa, Địa linh phục sinh, Hy thiêm, Ké đầu ngựa, Bản cáo thiên niên kỷ, Cây xấu hổ, Cây đau xương và Cây gai. Được chế biến thành rượu cao cấp và rượu thuốc.

Hoặc lấy Rễ cỏ tranh 16g, Thanh bì 12g, Thương truật 12g. Viên nang chia 2 lần uống trong ngày.

Hỗ trợ kinh nguyệt không đều, huyết ứ:

20g Rễ đinh lăng, Bối mẫu, Ích mẫu, Nghệ xanh mỗi vị 16g, Xích thược, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày 1 thang.

Điều trị hỗ trợ sỏi niệu quản:

12g Rễ cỏ tranh, 50g Cỏ nhọ nồi, 30g hoa Anh thảo, lá dứa, 30g Thảo quyết minh, 20g Ngải cứu, 16g Vôi tôi, 16g cỏ nhọ nồi, đồ uống màu.

Cách ngâm rượu Cỏ xước:

Ngoài dùng dưới dạng thuốc sắc, rễ Cỏ tranh ngâm rượu còn có thể dùng để chữa đau nhức xương khớp. Ngâm 1kg củ khô với khoảng 5l rượu và ngâm trong 1 tháng.

Lưu ý khi sử dụng Cỏ xước

Không sử dụng cây cỏ xước để điều trị bệnh cho các đối tượng dị ứng hoặc mẫn cảm với thành phần có trong dược liệu này.

Thận trọng khi sử dụng cho các đối tượng có vấn đề về dạ dày, tiêu hóa, nếu sử dụng không đúng cách sẽ bị đau bụng, tiêu chảy.

Không sử dụng cho phụ nữ mang thai, bởi thuốc có thể gây ra quái thai. Phụ nữ cho con bú cần cân nhắc giữa việc cho con bú và sử dụng thuốc, bởi thuốc có thể truyền sang con thông qua đường cho bú.

Bảo quản Cỏ xước

Vị thuốc khô nên bảo quản trong lọ kín, để nơi khô ráo, tránh nguồn nước và môi trường ẩm ướt làm mốc.

Cây cỏ xước là một loại thảo dược dân gian, tuy mọc hoang dại nhưng lại có nhiều công dụng tuyệt vời trong điều trị bệnh tật ở con người. Trên đây là các thông tin về đặc điểm, hình ảnh, công dụng và các bài thuốc từ cây Cỏ xước. Mong rằng những thông tin mà Medigo chia sẻ sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về loại dược liệu này.

Thông tin và sản phẩm gợi ý trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo, vui lòng liên hệ với Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên viên y tế để được tư vấn cụ thể. Xem thêm

pharmacist avatar

Dược sĩ Nguyên Đan

Đã kiểm duyệt

Chuyên khoa: Dược sĩ chuyên môn

Tôi là Nguyễn Hoàng Nguyên Đan, hiện đang là dược sĩ nhập liệu, quản lý lưu kho sản phẩm và biên soạn nội dung THUỐC tại ứng dụng MEDIGO. Với kiến thức đã học tại Đại học Y Dược TPHCM và hơn 4 năm kinh nghiệm làm việc trong lĩnh vực y dược, tôi mong muốn mang đến cho cộng đồng những kiến thức về thuốc và sức khỏe hữu ích nhất.