Hoài Sơn là gì? Tác dụng và bài thuốc trị bệnh từ Hoài Sơn

• Tên tiếng Việt: Củ mài, sơn dược, thư dự (Bản Kinh), mán địn (Thái), mằn chèn (Tày), gờ lờn (K'dong), hìa dòi (Dao).
• Tên khoa học: Dioscorea persimilis, Dioscorea oppsita.
• Họ: Củ nâu (Dioscoreaceae)
• Công dụng: Bồi bổ sức khỏe, viêm ruột mãn tính, ăn uống kém, hen do phế hư, tiêu chảy lâu ngày, bạch đới, di tinh, di niệu, tiểu đường.

Hoài sơn là một dây leo quấn sang phải, có 1–2 rễ củ mập, hình trụ hơi dẹt, thuôn dần về phía đầu như hình quả bầu, dài chừng 30–50cm (có thể đến 1m), có nhiều rễ con, mặt ngoài màu xám nâu, bên trong có nhiều bột trắng, ăn sâu xuống đất.

Lá mọc đối hoặc có khi mọc so le. Lá đơn, nhẵn, hình tim đầu nhọn, có 5-7 gân chính. Phiến lá hình tim, lá rộng 6 – 8cm và dài 8 – 10cm, cuống dài 1.5 – 3cm.

Hoa mọc thành bông, trục bông khúc khuỷu mang nhiều hoa. Hoa nở vào tháng 5 đến tháng 7, màu vàng. Hoa đực hoa cái khác gốc. Bao hoa 6, dài bằng nhau, nhị 6, hoa cái mọc thành bông. Mùa quả rơi vào tháng 8 – 10 hằng năm, quả nang có 3 cạnh, rộng khoảng 2cm. Quả nang có 3 cánh.

Cây hoài sơn phân bố chủ yếu ở các nước Đông Á và Đông Nam Á. Nguồn hoài sơn tự nhiên ở Việt nam tương đối phong phú. Cây có thể trồng ở miền núi, trung du và đồng bằng, cây được trồng nhiều ở tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Ninh,...

Thu hoạch củ hoài sơn vào cuối mùa đông và đầu mùa xuân (thu hoạch từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau), rửa sạch, gọt vỏ, cho vào lò xông lưu huỳnh (lò diêm sinh) 2 ngày đêm, sau đó phơi sấy cho đến khô. 

Sau khi đem củ về rửa sạch, gọt vỏ thì chế biến bằng cách ngâm với nước phèn trong 2-4 giờ để loại bỏ chất nhớt (10g phèn chua trong 1 lít nước). Sấy diêm sinh liên tục trong 3 ngày đêm đến khi củ mềm nhũn, lấy ra nhúng nước, rửa sạch rồi phơi cho se lại, đem gọt va lăn thành trụ tròn. Tiếp tục sấy lưu huỳnh 1 ngày đêm cho đến khi củ mềm, phơi đến gần khô lại sấy lưu huỳnh 1 ngày đêm nữa (độ ẩm không quá 10%). 

Sau khi chế biến, Hoài sơn có hình trụ tròn dài 8-20 cm, đường kính 1-3 cm, mặt ngoài trắng hay vàng ngà, vết bẻ có nhiều bột, không có xơ, rắn chắc, không mùi vị. Chọn củ to trắng, rửa sạch rồi đồ hoặc ủ cho mềm, thái lát hoặc bào mỏng, sấy khô để dùng (dùng sống). Nếu dùng chín, đem sao nhỏ lửa cho đến khi dược liệu có màu vàng đều. Hoài sơn tốt phải có màu trắng bóng, không vàng, chất củ rắn chắc, không xốp, không có vết lỗ chỗ, không bị sâu nhọt. 

Bảo quản trong hộp kín, để nơi khô ráo, tránh ẩm ướt.

Người ta thường sử dụng thân rễ củ mài để làm thuốc và gọi với tên là hoài sơn. 

Trong hoài sơn chứa chủ yếu là tinh bột. Ngoài ra, còn có mucin (một loại protein nhớt), allantoin, các axit amin như arginin, cholin và enzyme maltase.

Củ mài có chứa protid 6.75%, glucide 63.25%, chất nhầy 2 – 2.8%, lipid 0.45%, choline, allantoin, dioscin, sapotoxin, dopamine, d-abscinin,...

Tính theo vị đông y: hoài sơn có vị ngọt, tính bình, quy vào các kinh phế, tỳ vị và thận. Dược liệu này có tác dụng bổ tỳ, dưỡng vị, sinh tân, ích phế, bổ thận, chỉ khát. Bồi bổ sức khỏe, viêm ruột mãn tính, ăn uống kém, hen do phế hư, tiêu chảy lâu ngày, bạch đới, di tinh, di niệu, tiểu đường. Ngày dùng 12-24 g dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột.

Theo tài liệu nước ngoài, loài hoài sơn (Dioscorea batatas) có tác dụng làm tăng hiệu lực của androgen. Enzyme trong loài này khi ở nhiệt độ thích hợp (45–55ºC) có khả năng thủy phân đường rất lớn. Nước sắc hoài sơn có thể ức chế co thắt ruột do adrenalin gây nên, hồi phục nhu động đều đặn của ruột (thí nghiệm trên thỏ). Uống nước sắc có tác dụng làm lành bệnh viêm loét miệng ở gia súc.

Vị thuốc hoài sơn không có chứa hoạt chất estrogen nhưng hoài sơn có các đặc điểm giống estrogen. Nên nếu có đang sử dụng các liệu pháp thay thế hormone, thuốc tránh thai hay các hormone…thì cần lưu ý. Với các bệnh nhân bị u xơ tử cung, lạc nội mạc tử cung, ung thư buồng trứng… cần thận trọng trong khi sử dụng. 

Hoài sơn – sơn dược là vị thuốc quý, dù mọc hoang ở nhiều nơi nước ta nhưng cây không chỉ có công dụng trị bệnh mà còn có tác dụng bồi bổ và nâng cao sức khỏe. Hoài sơn có tác dụng trong điều trị các bệnh như: Đái tháo đường, tiêu chảy, thận hư, hoa mắt, chóng mặt,... Tuy nhiên, tự ý sử dụng hoài sơn có thể làm bệnh trầm trọng hơn. Vì thế, điều chỉnh liều lượng sử dụng phù hợp với mỗi người phải cần phải có hướng dẫn và theo dõi của thầy thuốc.