Xa tiền tử là gì? Tác dụng và vị thuốc từ xa tiền tử

Xa tiền tử (Semen Plantaginis) thực chất là hạt đã chín già được lấy từ cây Mã Đề (Plantago major L.), thuộc họ Mã đề Xa tiền tử (Plantaginaceae). Ngoài ra còn có vị thuốc khác sử dụng toàn cây mã đề phơi sấy khô, gọi là xa tiền thảo. Cây mã đề mọc hoang dại trên khắp các tỉnh thành của Việt Nam.

Xa tiền tử (Semen Plantaginis) thực chất là hạt đã chín già của cây Mã Đề

Đặc điểm sinh thái

Cây mã đề là loại cây cỏ, sống lâu năm. Thân cây khá ngắn, lá có cuống dài và mọc ở gốc tạo thành cụm, phiến lá dạng hình trứng hoặc hình thìa, có gân trải dọc sống lá, tập trung ở gốc và ngọn lá. Hoa lưỡng tính, cán dài, mọc thành bông từ kẽ lá, tràng hoa màu nâu, có 4 thùy nằm xen kẽ với các lá đài. Nhị hoa có 4 chỉ nhị dài và mảnh, 2 lá noãn với nhiều tiểu noãn.

Quả mã đề dạng hình hộp, bên trong có nhiều hạt màu nâu đen bóng. Hạt của cây mã đề hơi dẹt hình bầu dục, kích thước rất nhỏ, chiều dài chỉ khoảng 1mm. Mặt ngoài của hạt của màu tím đen hoặc nâu. Khi nhìn gần sẽ thấy trên bề mặt có chấm nhỏ màu trắng khá rõ nét. Khi quan sát trên kính lúp sẽ thấy bề mặt hạt có nhiều vân lăn tăn. Rốn hạt lõm.

Bộ phận dùng của xa tiền tử

Hạt chín già lấy từ cây mã đề.

Thu hái, sơ chế và bảo quản

Mùa thu hoạch dược liệu là từ tháng 7 – 8 khi quả chín. Lúc này người ta sẽ hái toàn bộ cây mã đề và mang về sấy hoặc phơi khô, loại bỏ các tạp chất. Để lấy hạt của quả, người ta sẽ đập rũ cây, rây qua rây và phơi khô. Sau khi chế biến cần bảo quản dược liệu ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc và ánh nắng trực tiếp.

Thành phần hóa học

Xa tiền tử có chứa chất nhầy, trong đó có polysaccharid là plantasan, ngoài ra còn có dầu béo và một số các acid hữu cơ.

Một số thành phần hóa học của hạt mã đề (xa tiền tử)

Theo y học cổ truyền

Xa tiền tử có vị ngọt, tính hàn, quy vào các kinh Can, Thận và Tiểu Tràng.

Công năng: Ích thận cố tinh, thanh can sáng mắt, thanh thấp hóa đờm, thanh thấp nhiệt tỳ vị, thanh nhiệt, lợi thấp.

Chủ trị:

• Trị các bệnh viêm bàng quang cấp, viêm đường niệu đạo, viêm thận cấp tính
• Trị chứng đái dắt, tiểu đau buốt, khó khăn, nước tiểu nóng, đỏ đục với lượng ít, thậm chí là tiểu ra máu
• Trị chứng thấp nhiệt
• Trị bệnh lỵ, viêm đường ruột, tiêu chảy

Theo y học hiện đại

Trong hạt mã đề người ta tìm thấy nhiều thành phần với các công dụng dược lý như sau

• Tăng cường bài tiết acid uric, nước tiểu, muối NaCl.
• Trong hạt có chất glycosid có khả năng xúc tiến sự phân tiết niêm mạc đường hô hấp, ức chế trung khu hô hấp. Vì vậy mà vị thuốc này thường được dùng để trấn ho trừ đờm.
• Hạ huyết áp.
• Ức chế sự phát triển của trực khuẩn lỵ.

Trị tiêu chảy ở trẻ nhỏ

30g xa tiền tử, bọc trong túi vải và sắc cùng 300ml. Đến khi cạn còn 100ml nước thì thêm đường trắng. Uống 1 thang thuốc sắc/ngày.

Trị tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa

• Bài thuốc 1: Hạt mã đề chín già sao khét, nghiền thành bột. Dùng 2g/lần cho trẻ từ 3 – 5 tuổi, 1g/lần cho trẻ từ 1 – 2 tuổi, 0,5g/lần cho trẻ dưới 1 tuổi. Dùng với nước đun sôi, có thể pha với đường trắng cho dễ uống. Uống 3 lần/ngày và trong 5 ngày liên tiếp.
• Bài thuốc 2: 30g gừng tươi thái sợi, 50g hạt mã đề chín già sao vàng. Đun lửa nhỏ với khoảng 1 lít nước, đến khi cạn còn 250ml thì bỏ bã, lấy nước thêm đường đỏ. Dùng 15ml/lần cho trẻ từ 3 – 5 tuổi, 5ml/lần cho trẻ từ 1 – 2 tuổi. Uống 3 lần/ngày khi còn ấm.

Trị kiết lỵ kéo dài

30g xa tiền tử, đun lửa nhỏ cùng với 250ml nước đến khi cạn còn 100ml. Thêm đường đỏ 20g và uống hết trong ngày.

Trị chứng bí tiểu

2g cam thảo, 10g hạt mã đề, sắc với 600ml nước và đun lửa nhỏ khoảng 30 phút. Chia thuốc sắc thành 2 phần và dùng hết trong ngày.

Trị viêm tử cung, huyết trắng

gạo tẻ 60 – 100g; bột phục linh, hạt mã đề chín già mỗi loại 30g. Bọc hạt mã đề trong vải xô và nấu cháo với gạo tẻ. Khi cháo chín thì bỏ hết bã hạt mã đề, cho thêm bột phục linh và nêm nếm đường vừa miệng, khuấy tan và đun sôi đều. Ăn 2 lần/ngày.

Trị bệnh tiêu chảy mùa nắng

100g đậu xanh, 25g hạt mã đề chín già. Sắc lấy nước, chia làm 2 lần và uống hết trong ngày.

Một số bài thuốc trị tiêu chảy từ xa tiền tử (hạt cây mã đề)

• Liều dùng tham khảo là từ 5 – 10g hạt mã đề ở dạng khô
• Có thể kết hợp cùng mạch môn để trị chứng ho có đờm, phế nhiệt
• Kết hợp cùng hạ khô thảo để trị hoa mắt, sưng đau, mắt đỏ
• Dùng cho người lâu ngày không đẻ được, hiếm muộn
• Không dùng cho phụ nữ có thai hoặc người âm thịnh dương suy, tỳ hư hạ hãm, dinh tinh hoạt tinh, tỳ vị hư hàn

Vậy là bạn đã nắm được một số công dụng và bài thuốc từ dược liệu xa tiền tử rồi. Nếu có bất cứ thắc mắc nào đừng ngần ngại đặt câu hỏi để được Medigo giải đáp tận tình nhất nhé.