Xuyên khung là cây gì? Tác dụng và bài thuốc từ Xuyên khung

Xuyên khung hay còn được gọi là Dược cần, Mã hàm cung, Tây khung, Giải mạc gia…, tên khoa học là Ligusticum striatum, thuộc họ Hoa tán (Apiaceae).

Đặc điểm Xuyên khung

Xuyên khung là một cây thuộc thảo, sống lâu năm, thân mọc thẳng trong ruột rỗng, mặt ngoài có đường gân dọc nổi rõ. 

Lá mọc so le, kép 3 lần, cuống lá dài 9-17cm, phía dưới ôm lấy thân, 3 đến 5 đôi lá chét, cuống lá chét dài, phiến lá chét rách sâu, khi vò có mùi thơm. 

Hoa họp thành tán kép, cuống tán phụ ngắn chừng 1cm, hoa nhỏ, màu trắng. Quả song bế, có dạng hình trứng, thuôn dài. Toàn cây xuyên khung nhất là rễ củ có tinh dầu.

Cây có nguồn gốc và được trồng nhiều tại Trung Quốc. Ở Việt Nam thường tìm thấy loại dược liệu này ở khu vực khí hậu mát mẻ như Hà Giang, Tam Đảo, Lào Cai…

 Bộ phận dùng

Rễ xuyên khung (hay củ rễ) dùng làm thuốc. Chọn củ to, thái lát có màu vàng trắng, mùi thơm đặc biệt, củ chắc, nặng là vị thuốc tốt.

Thu hái và chế biến

Thường thu hoạch vào tháng 10 đến tháng 12 hàng năm.

Phần thân rễ (củ) thường được thu hái lúc mấu của thân phình to ra, loại bỏ đất cát phơi nắng và sấy nhẹ cho đến khô hẳn và loại bỏ rễ con. Sau khi làm sạch và loại bỏ tạp chất, thân rễ xuyên khung được ủ cho mềm, thái thành phiến mỏng rồi phơi hoặc sấy khô để dùng.

Thành phần hoá học

Thành phần chủ yếu trong xuyên khung là tinh dầu (1%), dầu béo, acid ferlic và một số hợp chất kết tinh. Ngoài ra, Xuy ên khung còn có một số hoạt chất như:

• Alkaloid
• Protocatechuic acid
• Saponin
• 1-Hydroxy-1-3-Methoxy-4-hydroxyphenyl ethane
• Ligustilide
• Protocatechuic acid

Xuyên khung được sử dụng để điều trị đau đầu, đau khớp do thấp khớp, rối loạn kinh nguyệt, sưng đau, các bệnh tim mạch và mạch máu não. Loại thảo dược này có tác dụng:

• Giảm đau: Khả năng làm giảm cường độ của các tín hiệu đau.
• Kháng khuẩn: Chống lại vi khuẩn gây bệnh bao gồm Pseudomonas aeruginosa, thương hàn, vi trùng lỵ và sinh mủ.
• Chống nấm: Tiêu diệt nấm bằng cách phá vỡ thành tế bào của nấm.
• An thần: Xuyên khung giúp giảm lo lắng và gây ngủ.
• Phòng ngừa và điều trị xơ vữa động mạch, giảm mức cholesterol trong huyết thanh cũng như mật độ lipoprotein và mức độ xơ vữa động mạch.
• Ức chế hình thành huyết khối tiểu cầu.
• Phthalide trong cây xuyên khung bảo vệ chức năng nội mô khỏi tổn thương do thiếu máu cục bộ và cải thiện tình trạng tưới máu cơ tim.
• Đối với mạch máu não: Làm giảm phù não và tăng lưu lượng máu não. Nhờ vậy, nó có tác dụng phòng thiếu máu não và chứng đau nửa đầu, điều trị đột quỵ do thiếu máu cục bộ.
• Tác dụng hạ sốt, chống viêm.

Chữa suy nhược cơ thể ở người lớn tuổi có tiền sử bệnh tim, phụ nữ sau sinh và tiền mãn kinh

Xuyên khung 8g, thục địa 15g, đương quy 12g, bạch thược 12g. Sắc uống mỗi ngày một thang.

Chữa thấp tim (thể viêm khớp kèm theo hiện tượng suy tim)

Xuyên khung 12g; thổ phục linh và kim ngân 12g; đẳng sâm, bạch truật mỗi vị 16g; phục linh, đương quy, bạch thược, thục địa, ngưu tất mỗi vị 12g; huyền hồ sách 8g; cam thảo 4g. Sắc uống ngày một thang.

Chữa thiếu máu

Xuyên khung 8g, thục địa 16g; cao ban long, kỷ tử, bạch thược và đương quy mỗi vị 12g; a giao 8g. Sắc uống ngày một thang.

Chữa hậu sản, loại bỏ sản dịch sau sinh

12g xuyên khung, 14g nhân hạt đào, 32g vân quy, 2g cầm kê nhiệt thảo, 2g hoắc hương. Sắc với 1 lít nước để uống nguyên ngày.

Chữa đau lưng cấp do co cứng các cơ

Xuyên khung 8g; đan sâm 12g; bạch chỉ, quế chi, phòng phong, uất kim, khương hoạt, chỉ xác mỗi vị 8g, thanh bì 6g. Sắc uống mỗi ngày một thang.

Chữa viêm đại tràng

Xuyên khung 8g; đảng sâm, ý dĩ, bạch truật mỗi vị 12g; chỉ xác, hoàng bá, hoàng liên, mộc hương, uất kim mỗi vị 8g. Sắc uống ngày một thang.

Chữa kinh nguyệt trước kỳ, kinh nguyệt nhiều

Xuyên khung 8g, sinh địa 16g, bạch thược, hoàng cầm mỗi vị 12g, đương quy 8g, hoàng liên 4g. Sắc uống mỗi ngày một thang.

Chữa kinh nguyệt trước kỳ, lượng kinh ít

Xuyên khung 8g, sinh địa 16g, bạch thược, địa cốt bì mỗi vị 12g; đan bì và đương quy mỗi vị 8g. Sắc uống mỗi ngày một thang.

Chữa kinh nguyệt sau kỳ, chậm kinh

Xuyên khung 7g; đảng sâm, đương quy, ngưu tất mỗi vị 12g; bạch thược, đan bì, nga truật mỗi vị 12g; nga truật, đan bì, bạch thược mỗi vị 8g; cam thảo và quế tâm mỗi vị 4f. Sắc uống mỗi ngày một thang

Chữa chậm kinh do khí uất, chướng khí gây đau bụng

Xuyên khung 8g, sài hồ 12g, hương phụ, nga truật, đương quy, ngải điệp, đan bì, ô dược, hồng hoa, ô mai mỗi vị 8g; tam lang 6g. Đem tất cả tán bột ngày uống từ 20-30g hoặc ngày uống một thang.

Chữa rong huyết

Xuyên khung 8g; đảng sâm và bạch truật mỗi vị 12g; thục địa, bạch thược, hương phụ, hoàng kỳ, bổ hoàng và địa du mỗi vị 8g. Sắc uống ngày một thang.

Chữa đau đầu liên quan đến các vấn đề về mạch máu

Xuyên khung 12g, củ chóc 12g, bạch biển đậu 20g đem sao lấy nước bỏ bã. Sau đó cho thêm 60g thịt heo vào hầm chín, nêm nếm gia vị và thưởng thức. Lưu ý: nên ăn hết canh thuốc này trong một lần.

Chữa đau đầu, ê ẩm mình mẩy do ngoại cảm phong tà hay đau nhức xương khớp do phong thấp

Xuyên khung 6g, cương tằm 6g, nữ tiết 12g, thạch cao sống 12g tán thành bột thuốc pha với nước ấm uống hoặc sắc uống giúp giảm đau đầu và đau nửa đầu do phong nhiệt.

Không dùng Xuyên khung với các đối tượng:

• Phụ nữ có thai và cho con bú
• Người có biểu hiện: nôn mửa, ho, mồ hôi trộm, họng và miệng khô, sốt, đờm suyễn, đầy bụng, tỳ hư, ăn kém
• Các vị thuốc không phối hợp với xuyên khung: Hoàng kỳ, Sơn thù, Lang độc, Tiêu thạch, Hoạt thạch, Hoàng liên…

Xuyên khung là dược liệu có nguồn gốc từ thiên nhiên. Tuy nhiên, để có thể phát huy hết công dụng của vị thuốc đối với sức khỏe, nên tham khảo ý kiến bác sĩ để kiểm soát rủi ro và tránh được những tác dụng không mong muốn.